سه گونه مرگ اندیشی را در شعر کهن فارسی می بینیم، نگاه آفرینشگرانه سعدی به مرگ - انجمن آقای شرفی

به گزارش انجمن آقای شرفی، سرویس ادبیات خبرنگاران : مرگ بزرگترین رویداد زندگی هر انسان است و همواره فکر و اندیشه آدمی را به خود مشغول می نماید. در ادبیات مکتوب دینی و غیر دینی ایران قبل و بعد از اسلام بیشترین جست وجوها و دل مشغولی های نویسندگان و شاعران و عالمان در این خلاصه می گردد تا راهی برای فرار از مرگ یا چیرگی بر هول و هراس ناشی از آن بیابند.

مرتضی فلاح در گفت وگو با ایبنا به تشریح نوع نگاه شاعران کهن فارسی به مسئله مرگ پرداخت و بیان کرد: اگر از ادبیات باستانی ایران و نخستین اسطوره ها و حماسه های آن دوران بگذریم، در آثار ادبی منثور و منظوم فارسی بعد از اسلام که نخستین آثارش از میانه قرن سوم به جای مانده جابه جا شاهد چنین دغدغه تاریخی هستیم.

این استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد تأکید کرد: با کمی اغماض، تلاش های شاعران و نویسندگان ایران بعد از اسلام برای غلبه بر مرگ یا کاهش دغدغه های ناشی از آن را می توان در سه اندیشه محدود است. نخست کسانی که آن را ستوده اند که مولانا بزرگ ترین نماینده این گروه به شمار می آید. دوم دسته ای که با نفرت و کراهت به مرگ نگریسته و برای غلبه برآن به خوشباشی و اغتنام فرصت روی آوردند و کوشیدند با این کار از هول و هراس مرگ بکتهند که خیام را باید پیشرو این دسته به حساب آورد و سوم گروهی که واقع گرایانه به آن نگریستند و مرگ و زندگی را دو روی یک سکه دیده و کوشیده اند ضمن بهره بردن از نعمات این دنیا و خدمت به جامعه انسانی توشه و زادراه زندگی دو دنیا را در دوره زندگانی خویش فراهم نمایند.

وی با بیان اینکه سعدی بزرگترین نماینده دسته سوم به شمار میرود، شرح داد: دو گروه نخست با جامعه و زندگی انسان ها پیوند چندانی ندارند اما گروه سوم در اجتماع هستند و در کنار مردم زندگی می نمایند، کار و تلاش می نمایند و در غم و شادی همگان شریکند. دیدگاه سوم تنها دیدگاهی است که می تواند برای انسان های امروز هم مفید باشد و با تلاش و تلاش توشه این دنیای را فراهم آورند و زمینه توسعه و پیشرفت جامعه را هموار نمایند و همراه با زندگی این دنیا زادراه آن دنیا را اندوخته و مهیا نمایند.

فلاح تأکید کرد: در نگاه امثال سعدی مرگ به عنوان یک واقعیت زندگی و پدیده های متافیزیکی تصویر می گردد اما بهره مندی از زندگی این دنیای را فرونمی گذارد. این دسته مرگ را جزیی از واقعیت زندگی به حساب می آورند اما نه یکسره زندگی را فدای مرگ می نمایند و نه مرگ را فدای زندگی و برای رهایی از مرگ به آفرینش فراوری و هنر روی می آورند. از دید آنها هر انسانی که آفریده می گردد، عضوی از جامعه است و پاره ای از هستی او می تواند ضمن باور و پذیرش مرگ و اعتقاد به روز بازپسین از راه احساس وحدت با کل دنیا و هستی و جامعه انسانی، نیروهای ذاتی خود را بارور کند و به پرورش و استفاده از نیروهای فردی خویش روی آورد.

وی با بیان اینکه اندیشه امثال سعدی انسان را فراتر از مرگ فردی قرارمی دهد و به جامعه پیوند می زند، گفت: این گروه برای چیرگی بر مرگ و اندیشه نیستی به نیروهای سازنده درونی و زندگی پناه می آورند و نگاهی خلاقانه یا آفرینش گرایانه به هستی دارند.

این پژوهشگر ادبی با اشاره به اینکه در میان شاعران اولیه زبان فارسی رگه هایی از این بینش را در اشعار رودکی سمرقندی، فرخی سیستانی و نظامی می توان دید، اضافه نمود: در قرن چهارم، فردوسی را باید مروج بزرگ چنین اندیشه ای دانست. با این حال نماینده واقعی چنین اندیشه ای سعدی شیرازی، شاعر قرن هفتم هجری است.

وی تأکید کرد: با همه عقاید ضد و نقیضی که درباره سعدی ابراز نموده اند شاید کسی به زنده دلی و بردباری و واقع گرایی وی تنوان یافت. سعدی به تمام ابعاد زندگی علاقه مند بود و در حکایات و اشعار خود معمولا هردو جنبه زندگی و مرگ را چون دو روی سکه با هم می دید نه مرگ ستایی مولانا را داشت و نه بدبینی خیام را؛ افکار و اندیشه های او هر انسانی را به اعتدال فکری، خردگرایی، نوپردازی، نوآوری و بردباری دینی و فلسفی فرامی خواند.

این نویسنده و استاد زبان و ادبیات فارسی شرح داد: سعدی می دانست که زندگی ناپایدار است و بنیادش بر باد اما راه غلبه بر این ناپایداری را در این می دید که انسان بکوشد تا در این سرای و در دارازای عمر چندروزه نام نیک و آثار ارزنده از خویش باقی گذارد و اگر از دستش برآید چون نخل کریم و بخشنده باشد و به خود و به دیگران بهره رساند و اگر نه دست کم چون سرو باشد دنیا بر آب نهاده ست و زندگی بر باد/ غلام همت آنم که دل بر او ننهاد/ دنیا نماند و خرم روان آدمیی/ که باز ماند از او در دنیا به نیکی یاد/ گرت زد دست برآید چو نخل باش کریم/ ورت ز دست نیاید چو سرو باش آزاد

وی بعلاوه با بیان اینکه فردوسی را نیز می توان پیش از سعدی در ردیف شاعرانی دانست که مرگ را روند طبیعی عالم و از امور مسلم و ضروری آفرینش می دانند، گفت: به عقیده فردوسی باید باشکوه و جلال مرد تا نام نیک ابدی به دست آورد.