سفر در دوران قاجار (قسمت سوم) - انجمن آقای شرفی

به گزارش انجمن آقای شرفی، در قسمت های قبلی مقاله سفر در دوران قاجار با انواع سفر و وسایل حمل و نقل آن دوران آشنا شدیم. در این قسمت هم سفر چاپاری را معرفی می کنیم. سفری که به خاطر سرعت و امکاناتی که داشت، بیشتر مسافران و سیاحان خارجی، آن را ترجیح می دادند. با خبرنگاران همراه باشید.

سفر چاپاری یکی از رایج ترین انواع سفر در دوران قاجار به ویژه در میان سیاحان خارجی بوده است. ویژگی اصلی این سفر، سرعت بالای آن بوده است.

این نوع سفر با استفاده از تشکیلات چاپاری دولتی و در جهت جاده های پستی یا چاپاری انجام می شد و معمولا به صورت منفرد و فقط با شاگرد چاپار و با سرعت زیاد بود. در این نوع سفر، به طور معمول در هر سه یا چهار منزل (دو منزل قبل از ظهر و دو منزل بعد از ظهر) طی می شد. گاهی به دلیل نیاز علاوه بر روز، شب هم سفر بدون استراحت ادامه پیدا می کرد.

از محاسن این نوع سفر، سرعت زیاد و همیشه در دسترس بودن آن بود ولی به دلیل بالا بودن هزینه های آن، برای همه طبقات قابل استفاده نبود و بیشتر مورد استفاده مأموران دولتی یا سفیران و مسافران اروپایی قرار می گرفت. چون سیاحان به زمان بیشتری برای بازدید از شهرهای مختلف نیاز داشتند و به همین دلیل باید سفر بین شهرها را کوتاه می کردند.

علاوه بر این، کسانی می توانستند از این نوع سفر استفاده کنند که به مقدار کافی چالاک و نیرومند باشند تا بتوانند رنج و سختی این سفر را تحمل کنند.

برای انجام سفر چاپاری، ابتدا باید با رفتن به چاپارخانه و پرداخت هزینه سفر (تا منزل اول) مجوز می گرفتند و در ساعتی که قرار حرکت بود (معمولا صبح روز بعد) با باری سبک و مختصر در چاپارخانه حاضر می شدند و به همراه شاگرد چاپار، سفر خود را شروع می کردند. سفر به شکل منزل به منزل ولی با سرعت انجام می شد. مسافر به محض رسیدن به منزل اول در فرصت کمی که معمولا بین یک ربع تا نیم ساعت برای تعویض اسب و جابه جایی وسایل پیش می آمد، می توانست نفسی تازه کند و بعد از کمی استراحت و نوشیدن چای، حساب شاگرد چاپار قبلی (انعام) و همچنین کرایه اسب نایب چاپارخانه نو را بپردازد و سفر را برای رسیدن به منزل دوم ادامه دهد.

معمولا بعد از رسیدن به منزل دوم زمان استراحت ظهر بود که مسافر بعد از یکی دو ساعت استراحت، مجددا بعدازظهر به سفر خود ادامه می داد و با فرارسیدن شب معمولا در چاپارخانه چهارم به استراحت شبانه می پرداخت ولی اگر کار فوری داشت و وقت کم بود، استراحت شبانه ای در کار نبود و مسافر بعد از کمی استراحت و خوردن شام، به سفر خود در شب ادامه می داد.

مسافر در سفر چاپاری به طور معمول مسافتی بین 15 تا 20 فرسخ را که فاصله میانه بین سه تا چهار منزل است، روزانه می توانست طی کند ولی خود چاپارها به سبب مهارت و قدرت خاصی که داشتند به راحتی می توانستند از این مقدار بیشتر طی کنند و در یک روز مسافتی حدود 30 فرسخ (فاصله شش منزل) یا در حرکت های سریع و شبانه روزی مسافتی به مراتب بیشتر را طی کنند.

فرسخ یا فرسنگ واحد محاسبه مسافت در گذشته در ایران معمول بود و برابر با مقدار راهی بود که اسب در یک ساعت در شرایط عادی می توانست حرکت کند به همین دلیل طول آن با توجه به نوع جهت متفاوت بود. اگر جهت در جاده های صاف و هموار بود طولانی تر از جهت در جاده های کوهستانی و سنگلاخی بود. به طور میانگین یک فرسخ با توجه به این شرایط در برخی نقاط 5 کیلومتر و در برخی نواحی 7 کیلومتر و به طور میانگین حدود 6 کیلومتر بوده است.

چیزی که باعث محبوبیت این سفر در بین مسافران بود، سریع راندن و زود رسیدن به مقصد بود به طوری که مثلا فاصله تهران تا رشت که حدود 50 فرسخ است در سفر چاپاری در مدت 48 ساعت انجام می شد اما همین جهت با کاروان ده تا پانزده روز طول می کشید.

هزینه سفر چاپاری

هزینه های مسافر در سفر چاپاری شامل دو قسمت بوده است:

اول هزینه خورد و خوراک مسافر در بین راه و پولی که بابت محل استراحت از نظر جا، وسایل خواب و گرم کردم محل استراحت باید به نایب چاپارخانه می پرداختند. این هزینه تابع ضوابط خاصی نبود و در هر چاپارخانه طبق محاسبات نایب چاپارخانه متغییر بود.

دوم هزینه ای بوده که بابت کرایه اسب در ابتدای هر منزل باید به نایب چاپارخانه پرداخت می شد. معمولا کرایه دو اسب را حساب می کردند یکی برای خود مسافر و دیگری برای اسبی که شاگرد چاپار از آن استفاده می کرد.

کرایه هر اسب به طور معمول یک قران برای یک فرسخ بود که این مبلغ در جهتهای مختلف چاپاری کمی با هم تفاوت داشت (برحسب فاصله منازل از هم). البته این مبلغ غیر از انعامی بود که در هر منزل به شاگرد چاپار پرداخت می شده و مبلغ آن بین یک تا دو ریال بوده است.

کرایه اسب ها را باید در ابتدای هر منزل محاسبه و به نایب چاپارخانه پرداخت می کردند. در اواخر دوره ناصری پس از آن که برخی از جاده ها شوسه شد در آن ها غیر از اسب چاپاری، انواع وسایل نقلیه برای حمل مسافر و بار تردد می کرد. کرایه این وسایل هم بر حسب تعداد اسب بود.

وسایل سفر چاپاری

وسایلی که مسافر در یک سفر چاپاری باید همراه خود بر می داشت، معمولا وسایل شخصی بود که قابل حمل و استفاده در جهت مسافرت چاپاری بود. بقیه وسایل به طور جداگانه با پست یا با کاروان فرستاده می شد. وسایل شخصی به شکل دو بسته هم وزن از دو طرف اسب آویخته می شد تا باعث به هم خوردن تعادل اسب هنگام حرکت نشود.

همراه داشتن وسایل شخصی به طور کامل در یک سفر چاپاری به قدری اهمیت داشت که معمولا اولین منزل را نزدیک یک مبدا حرکت قرار می دادند که مسافر مدتی در آن توقف کند و وسایلش را بررسی کند که اگر چیزی را جا گذاشته بود یا فراموش کرده بود برگردد و وسایل سفرش را تکمیل کند و با وسایل کامل، سفر را شروع کند.