روایت 15 ثانیه قبل از زلزله؛ ماجرای ارسال علامت موج زلزله به تهران! - انجمن آقای شرفی

به گزارش انجمن آقای شرفی، داده های دو حسگر فعل و انفعالات زمین، دقایق قبل از زلزله 1/ 5 ریشتری تهران را به تصویر کشید. اطلاعات به دست آمده از یک دستگاه لرزه ای نصب شده روی گسل مشاء -محدوده دماوند- نشان می دهد: حدود 15 ثانیه قبل از وقوع زمین لرزه بامداد آدینه در شهر تهران، این دستگاه موج اولیه زلزله را از محل دریافت نموده بود. حلقه آخر کاربرد این دستگاه هنوز تشکیل نشده است. دستگاه ثبت تغییرات شتاب زمین -حسگر دوم که در حوالی میدان آزادی نصب است- نیز از عصر پنج شنبه تا لحظه زلزله سه نویز دریافت کرد.

آنالیز اطلاعات ثبت شده دو حسگر در حوزه لرزه ای پایتخت نشان می دهد: 15 تا 17 ثانیه قبل از حس شدن زلزله 5 ریشتری بامداد آدینه، تحرکاتی در لایه های زیرین پایتخت احتمال وقوع آن را ثبت نموده است. به گزارش دنیای اقتصاد، زمین لرزه 1/ 5 ریشتری بامداد آدینه 19 اردیبهشت در تهران با منشأ گسل مشاء، بخش عمده ای از مناطق پایتخت و پنج استان دیگر را لرزاند.

این زمین لرزه علاوه بر استان تهران در استان های قم، قزوین، البرز، مرکزی و گیلان نیز احساس شد. این زمین لرزه به خصوص به شکلی شدید در شرق و غرب تهران بیش از سایر نقاط پایتخت از سوی شهفرایندان حس شد. اما یک روز پس از وقوع این زلزله که به لحاظ عظیمی و شدت، در گروه زمین لرزه های متوسط دسته بندی می شود، اطلاعات ثبت شده توسط دو حسگر سامانه هشدار سریع زلزله و دستگاه ثقل سنج حاکی از آن است که علائم اولیه بروز زلزله اصلی 15 تا 17 ثانیه قبل از وقوع در این دو دستگاه ردیابی و ثبت شده است.

سامانه هشدار سریع زلزله در زمان هشدار پیش از وقوع موج دوم زلزله کاربرد دارد. به این صورت که در سامانه هشدار سریع به وسیله شتاب نگار هایی که اطراف شهر نصب می شوند امواج P. (موج اولیه) و S. (موج ثانویه) زلزله که با سرعت های متفاوتی از کانون زلزله به سمت سطح زمین حرکت می نمایند، تعیین می شود.

مطابق با کارکرد پیش بینی شده برای این سامانه، اگر بتوان موج زلزله را در خارج از تهران و در کانون وقوع آن ثبت و به وسیله ابزاری به سرعت به مرکز مخابره کرد، در این صورت زمانی بین چند ثانیه تا چند ده ثانیه به مراکز دریافت نماینده فرصت می دهد تا اقدامات لازم را انجام دهند.

از این رو به طور عادی امکان تست و عملیاتی کردن کارکرد اصلی این سامانه در زمان و موقعیتی غیر از لحظه وقوع زلزله وجود ندارد بنابراین می توان گفت: وقوع زلزله بامداد آدینه 19 اردیبهشت ماه امسال، اولین تست عملیاتی سامانه هشدار سریع زلزله انجام شد. کارکرد آزمایشی اطلاعات ثبت شده در سامانه مرکزی مدیریت، کنترل و پایش دستگاه هشدار سریع زلزله، نصب شده روی گسل مشاء در محدوده دماوند (محدوده اصلی کانون وقوع زلزله) نشان می دهد: این سامانه و تجهیزات مکمل آن که به ستاد مرکزی در پایتخت اطلاعات ثبت شده را ارسال می نماید؛ 15 ثانیه قبل از وقوع زلزله اصلی در ساعت 12 و 48 دقیقه و 21 بامداد روز آدینه، موج اولیه زلزله را دریافت نموده است.

سامانه هشدارسریع زلزله تهران این امکان را دارد که از فاصله زمانی بین دو موج زلزله که حدودا 10 ثانیه است- موج p. که موج پیشرو محسوب می شود و خطر آنچنانی ندارد و موج S. که موج مخرب و اصلی به حساب می آید- استفاده نموده و با شناسایی موج اول، اخطار آمدن موج دوم را اعلام کند. نکته مهم در فاصله زمانی به وجود آمده میان موج اول و دوم، تفاوت میان سرعت آن ها است. موج نخست (P) با سرعت 2 تا 3 کیلومتر بر ثانیه و موج دوم (S) با سرعت 6 تا 7 کیلومتر بر ثانیه حرکت می نماید. از آنجا که یک اختلاف حدودا سه ثانیه ای بین سرعت دو موج وجود دارد و این سامانه در فاصله 50 کیلومتری شهر تهران نصب شده، بنابراین موج اولیه، 15 ثانیه قبل از وقوع موج اصلی و ثانویه در محدوده پایتخت حس شده است.

مرور اطلاعات ثبت شده در سامانه هشدار سریع زلزله دقایقی پس از وقوع زمین لرزه اصلی نشان می دهد: علائم ثبت شده دقیقا در همین شرایط قرار گرفته است. به طوری که در ساعت 12 و 48 دقیقه و 5 ثانیه، دستگاه به وسیله سامانه به ستاد مرکزی، سیگنال موج اولیه بروز زلزله را ارسال می نماید. از این لحاظ با اولین تست سامانه در زلزله بامداد روز آدینه تعیین می شود فعلا تا این لحظه این سامانه عملیاتی شده است.

پیش از وقوع این زلزله و تست کارکرد آن در زمان بروز موج اول و دوم، این سوال از سوی بسیاری از شهفرایندان درخصوص چرایی نصب این دستگاه در فاصله 50 کیلومتری شهر تهران مطرح بود. دو علت اصلی درخصوص چرایی انتخاب موقعیت جغرافیایی در خارج از محدوده شهر تهران برای نصب وجود دارد. اول آنکه، باتوجه به اینکه گسل های اصلی شهر تهران، در خارج از محدوده پایتخت واقع شده اند بنابراین این دستگاه ها حوالی گسل های اصلی نصب شده اند. عامل دوم به نحوه کارکرد این دستگاه بازمی شود.

از آنجاکه موج اولیه زلزله توسط گسل های اصلی شهر تهران اغلب از بیرون شهر شکل می گیرد، کارکرد این سامانه به نحوی است که در فاصله بروز موج اولیه و ثانویه، هشدار بروز موج ثانویه را می دهد و داخل شهر تهران فرصت برای انجام بعضی اقدامات در کوتاه مدت پیش از آمدن موج دوم (که منجر به تخریب اصلی در هنگام وقوع زلزله می شود) به وجود می آید. در نتیجه این سامانه در جوار گسل های اصلی در خارج از محدوده شهر تهران نصب می شود و پس از وقوع موج اولیه، هشدار سریع را پیش از وقوع موج ثانویه در محدوده اصلی شهر اعلام می نماید؛ بنابراین اگر محدوده گسل های اصلی دورتر از شهر باشد و دستگاه هشدار سریع زلزله در فاصله دورتری از شهر قرار گیرد، فاصله بین موج اول و دوم بیشتر و در نتیجه زمان بیشتری برای اعلام هشدار وجود دارد.

اگرچه یکی از کارکرد های اصلی و نهایی این سامانه، اعلام عمومی هشدار وقوع زلزله از یکسو به تیم های مدیریت بحران و امداد و نجات و از سوی دیگر به صورت عمومی به شهفرایندان است، اما مطابق با اطلاعات به دست آمده در مرحله تست اولیه در زمان وقوع زلزله 19 اردیبهشت ماه، هیچ یک از این دو گروه هشداری را دریافت ننموده اند.

این در حالی است که در حال حاضر بخش عمده کشور های توسعه یافته اگرچه به این سامانه مجهز هستند، اما فقط در ژاپن، استفاده از این سامانه به صورت اعلام عمومی امکان پذیر شده است، چراکه در این کشور، تمامی آموزش های لازم برای ایجاد آمادگی در شهفرایندان اجرا شده است. از این رو ضروری است این آمادگی در مردم وجود داشته باشد تا از بروز واکنش های نا بهنجار و زیان بار جلوگیری شود. به گفته کارشناسان، ممکن است این اطلاع حتی اگر تکان خفیف هم باشد منجر به ترس و حتی تلفاتی بیشتر از زلزله اصلی شود؛ بنابراین باید کار فرهنگی بلندمدت در این زمینه صورت بگیرد و ارتقای سطح آگاهی های مردم در دستور کار قرار گیرد. همچنین باید زیرساخت لازم در صداوسیما و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات فراهم شود تا در سریع ترین زمان پیام هشدار در اختیار مخاطبان قرار گیرد. به موازات زیرساخت های مربوط به امکان اطلاع رسانی و هشدار به وسیله تابلو های ترافیکی یا تلویزیون های شهری یا آژیر، فراهم شود.

در حال حاضر چهار دستگاه از مجموعه سامانه هشدار سریع در حوالی شرق استان تهران (محدوده گسل مشاء، جاده هراز، سد لار و...) نصب شده است. در عین حال، 22 دستگاه هشدار سریع دیگر نیز از کشور های سوئیس و انگلیس خریداری شده و به زودی تا سرانجام امسال در نقاط جنوبی، شمالی و غرب خارج از محدوده شهر تهران نصب می شود.

نصب 22 دستگاه روی گسل های اصلی شهر تهران به معنی آن نیست که هر گسل اصلی فقط به یک دستگاه برای سنجش موج های احتمالی وقوع زلزله احتیاج دارد بلکه به گفته کارشناسان، بهترین الگوی نصب این دستگاه ها به این صورت است که در طول چند 10 کیلومتری هر گسل، به فاصله هر چند کیلومتر، یک دستگاه نصب شود.

در عین حال یکی از مهم ترین مزایای استفاده از این سامانه، اتصال این سامانه به مراکز حیاتی عرضه خدمات به شهر همچون گاز است که وقتی شدت موج زلزله از حدی گذشت که می تواند برای آن تاسیسات مخرب باشد، دستور قطع را صادر می نماید که این فرایند می تواند به صورت اتوماتیک انجام شود. اما به دلیل آنکه زلزله بامداد آدینه گذشته به لحاظ عظیمی در دسته بندی زمین لرزه های متوسط قرار می گیرد (زمین لرزه های متوسط عظیمی به اندازه 4 تا 6 ریشتر دارند و مطابق با اطلاعات ثبت شده عظیمی زمین لرزه بامداد 19 اردیبهشت معادل 1/ 5 ریشتر بود) با وجود دریافت سیگنال وقوع زلزله، قطع کن اتوماتیک گاز شهری در دستور کار قرار نگرفته است.

اما دومین حسگر ثبت تحرکات لایه های زیرین زمین در ساعاتی پیش از وقوع زلزله 1/ 5 ریشتری بامداد آدینه، به وسیله دستگاه ثقل سنجش در سازمان نقشه برداری کشور بوده است. این دستگاه که در محدوده میدان آزادی شهر تهران نصب شده، مسوولیت ثبت لحظه ای شتاب زمین را بر عهده دارد. آنالیز نموداری که از تغییرات شتاب زمین در این دستگاه که در طول ساعت پنج شنبه و بامداد آدینه به ثبت رسیده، تعیین می نماید: در ساعت 12 و 47 دقیقه و 21 ثانیه بامداد آدینه یعنی دقیقا یک دقیقه قبل از وقوع زلزله اصلی، نویز قوی لرزه ای توسط این دستگاه دریافت شده است.

اطلاعات این دستگاه نشان می دهد: مطابق با نویز لرزه ای ثبت شده، یک دقیقه قبل از وقوع زمین لرزه، شتاب زمین تغییر نموده و به حداکثر رسیده است. البته حدود یک ساعت و 20 دقیقه قبل از وقوع زمین لرزه اصلی نیز یک نویز قابل توجه در دستگاه ثبت شده که نسبت به تغییرات شتاب زمین در یک دقیقه قبل از وقوع زلزله اصلی، کمتر بوده است. جالب آنکه اطلاعات نمودار منتشر شده حاکی از آن است که اولین نویز لرزه ای ثبت شده توسط این دستگاه در ساعت 17 و 52 دقیقه عصر پنج شنبه بوده است. به این ترتیب، تغییرات شتاب زمین در عصر پنج شنبه و بامداد آدینه به گونه ای بوده که هرچه به زمان بروز زلزله نزدیک تر شده، نویز های لرزه ای یا به عبارتی تغییرات شتاب زمین شدیدتر شده است.

البته نکته قابل توجه آنکه این تغییرات در سطح یک هزارم سانتی متر بر مجذور ثانیه بوده است. نکته قابل توجه آنکه نویز های لرزه ای ثبت شده کاملا براساس تغییرات طبیعی شتاب زمین بوده و عوامل انسانی دخیل در آن (همچون عبور ماشین های سنگین و...) که ممکن است بر شتاب لایه های زیرین زمین تاثیرگذارد از آن حذف و کاملا مطابق با انفعالات درونی زمین بوده است.

با آنالیز فرایند صعودی نویز های لرزه ای ثبت شده در دستگاه ثقل سنج ممکن است این ابهام وجود داشته باشد که چرا سازمان نقشه برداری این اطلاعات را به عنوان عوامل غیرعادی و نشانه احتمالی وقوع زلزله به متولی مدیریت بحران در پایتخت اعلام ننموده است. کارشناسان در پاسخ به این ابهام پاسخ می دهند: هر نویز لرزه ای ثبت شده به وسیله این دستگاه به معنای در پیش بودن زلزله نیست هرچند که نویز ها در بعضی مواقع می توانند به عنوان یک حسگر یا پیش نشانگر زلزله باشند. علی بیت اللهی رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی معتقد است ارتباط مستقیم میان نویز های ثبت شده به وسیله دستگاه ثقل سنج و وقوع زلزله وجود ندارد به این معناکه ثبت هر نویز لرزه ای نمی تواند به طور قطعی نشانگر وقوع زلزله باشد.

به گزارش دنیای اقتصاد، آنالیز اطلاعات ثبت شده در این دو حسگر حاکی از آن است که این دستگاه ها چند ثانیه قبل از وقوع زلزله اصلی، سیگنال های اولیه را ثبت نموده اند. جالب آنکه علاوه بر این دو دستگاه، تعداد زیادی از دستگاه های پیش نشانگر وقوع و پایش زلزله در سایر سازمان ها و دستگاه ها وجود دارد، اما به دلیل آنکه ارتباط موثر و یکپارچه ای میان سازمان های متولی آن ها وجود ندارد بنابراین عملکرد سامانه های پیش نشانگر به صورت جزیره ای و بدون هماهنگی با یکدیگر است.

به تعبیری دیگر اگرچه ظرفیت آگاهی ثانیه ای از در پیش بودن زلزله در شهر تهران وجود دارد؛ اما، چون این ظرفیت بین دستگاه های مختلف دولتی به بدترین شکل توزیع شده و تجمیع میان آن ها شکل نگرفته، این ظرفیت در تهران و سایر شهر های کشور در برابر زلزله عظیم احتمالی به لحاظ کارکردی مردود و غیر قابل استفاده به طور کامل است. در واقع این دستگاه ها به لحاظ واکنش در برابر احتمال وقوع زلزله، آسیب پذیر هستند.

کارشناسان حوزه مدیریت بحران عنوان می نمایند: در کشور های پیشرو استفاده از شتاب نگار ها را در قالب یکسری سامانه ها و سیستم ها در دو حوزه تعریف نموده اند؛ اولا تجهیزات شتاب نگار را ارتقا داده به نحوی که قابلیت ارسال برخط اطلاعات را داشته باشد و نیز زمان واقعی را در نظر بگیرد یعنی به محض رخداد حادثه در کسری از ثانیه اطلاعات به مرکز منتقل می شود. دوم اینکه نقش فرد و کارشناس در زمان وقوع حادثه یا پیش از آن را کم نموده و سیستم ها دیگر با فرد کار نمی نماید، بلکه در قالب سامانه قرار گرفته است.

مانند سامانه تخمین خسارات زلزله، سامانه هشدار سریع و سامانه های دیگری که در این حوزه وجود دارد. خروجی سیستم به صورت اتوماتیک و در همان دقایق اولیه به مدیران بحرانی که از قبل تعریف شده است، ارسال می شود.